Το τελευταίο προς εξέταση κείμενο είναι η θαυμαστή οπτασία του Οσιωτάτου κυρίου Δανιηλ, ήν είδε εν τη βασιλευούση των πόλεων, κατά το αψξδ΄(1764) έτος. Νοεμβρίου ιγ΄, μία ιδιαίτερη περίπτωση που διαφοροποιείται από τα υπόλοιπα κείμενα τόσο στο περιεχόμενο όσο και στο πνεύμα.
ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ
Ολυμπία Βρακοπούλου: Ανιχνεύοντας στοιχεία κρίσης στις οραματικές αφηγήσεις της πρώιμης νεοελληνικής γραμματείας (16ος-18ος αιώνας), Πρακτικά 6ου Συνεδρίου ΕΕΝΣ «Ο ελληνικός κόσμος σε περιόδους κρίσης και ανάκαμψης, 1204-2018», Λουντ (4-7 Οκτωβρίου 2018), Α’ τόμος, σελ. 433-435.
Η οπτασία αποδίδεται στον μοναχό Δανιήλ, ο οποίος, σύμφωνα με την έρευνα, προέρχεται από οικογένεια μουσουλμάνων διοικητών της περιοχής της Ηπείρου, και σχετίζεται άμεσα με τον νεομάρτυρα Αναστάσιο, που επωμίζεται τον ρόλο του συνοδού-οδηγού στην υπερβατικεμπειρία.[16] Ο Δανιήλ, κυριευμένος από ιερό ενθουσιασμό, βλέπει σε όραμα την περιήγησή του σε χριστιανικά ορόσημα της Κωνσταντινούπολης, με τη συνοδεία του Αναστασίου, και γίνεται θεατής της πτώσης των μουσουλμανικών-οθωμανικών συμβόλων, που καταλήγει στην παλινόρθωση της ορθοδοξίας, ενώ παρευρίσκεται και στη Θεία Λειτουργία που τελεί ο ίδιος ο Χριστός. Η Παναγία εμφανίζεται με τον στερεοτυπικό της ρόλο ως μεσιτεύουσα υπέρ των ορθοδόξων στον Χριστό, ο οποίος τιμωρεί τους χριστιανούς με την υποδούλωση για τις αμαρτίες τους:
[…]εις δε το άγιον Όρος μην
704 υπάγεις, διότι συνέβησαν, και μέλλουσι σιμβήναι πολλοί πειρασμοί και αυτά
όπου είδες ειπέ τω Πτολεμαΐδος ός υπάρχει του Υιού μου θεράπων γνήσιος (α)·
Και παραυτίκα ορώ ένα Άνθρωπον, και εισελθών εις την Εκκλησίαν είπεν· Είπατε τη βασιλίσση ότι μέλλει ο βασιλεύς δυναστικώς θανατώσαι τους Αρχιερεις
και Άρχοντας· Και ευθύς η Θεοτόκος εγερθείσα του θρόνου, ηκολούθησαν άπαντες· Και πορευθέντες, τα εκείσε της Σελήνης σημεία κατεβυθίσθησαν τω νεύμασι της Θεοτόκου· και πλησιάζοντες ένδον του Βυζαντίου, εύρον τους Αρχιερείς
δεδεμένους τας χείρας όπισθεν, ομοίως και τους Άρχοντας, και τρεις Αρχιερείς
τετμημένους τας κάρας, και εκ των Αρχόντων δύο (β). Και αφ’ ου είδεν αυτά η
Θεοτόκος, ποιεί νεύμα τω αγίω Χριστοφόρω, και ο Μάρτυς λαβών την σπάθην
εκ των χειρών του Δημίου, απέτεμεν αυτού την κε
705 (κε)φαλήν· και καταλείμασα η Θεοτόκος τους λοιπούς εκείσε επορεύθη
εντός του Τυράννου εν ω τόπω ην καθήμενος, και λέγει προς αυτόν· Ασεβέστατε και παρανομώτατε! πως ετόλμησας συλλαβείν και θανατώσαι Αρχιερείς και
Άρχοντας; ο δε αυθαδώς λέγει τη Θεοτόκω τις συ τυγχάνεις, ήτις τολμηρώς ούτως εισήλθες ώδε, και διεξέρχεσαι τοιαύτα; Και οι περί την Θεοτόκον λέγουσιν
αυτώ· Αθεΐστα! Ουχ οράς την του ουρανού και Γης βασίλισσαν παραγενομένην;
αλλ’ έτι φλυαρείς; Και αρπάσας αυτόν ο Άγιος Χριστόφορος έρριψε του θρόνου,
και καθίσασα η Θεοτόκος, λέγει προς αυτόν μετ’ οργής· Διά ποίαν αιτίαν παράνομε εθανάτωσας Αρχιερείς και Χριστιανούς;[…] [17]
Παρόλα αυτά, το κλίμα είναι σαφέστατα αισιόδοξο και ελπιδοφόρο, χωρίς βέβαια να λείπουν οι μομφές, οι οποίες περιγράφουν αδρομερώς την κρίση που είχε ξεσπάσει στους εκκλησιαστικούς κόλπους. Ο λόγος γίνεται για τη διαμάχη που έμεινε γνωστή στην εκκλησιαστική (και όχι μόνο) ιστορία ως κίνημα των Κολλυβάδων,[18] επί της οποίας ο συγγραφέας
παίρνει σαφή θέση υπέρ των αντιπάλων τους. Το γεγονός ότι επιλέγεται η Παναγία ‒που περιβόλι της αποκαλείται το Άγιον Όρος‒ να εκφράσει τις κατηγορίες εναντίον των Κολλυβάδων αγιορειτών, καθιστά φανερό το μέγεθος της αποδοκιμασίας εκ μέρους του συγγραφέα. Επιπλέον, πρέπει να επισημανθεί ότι η Παναγία είναι αυτή που προτρέπει τον Δανιήλ στο όραμά του να προσφέρει τις υπηρεσίες του στον τότε πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως· πρόκειται για τον Σωφρόνιο, ο οποίος το 1776 καταδίκασε τους Κολλυβάδες του Αγίου Όρους στη Σύνοδο της Κωνσταντινούπολης.
Με αφορμή, λοιπόν, ένα προφητικό, παραμυθητικό όραμα, αποκαλύπτεται η διαμάχη που ξέσπασε στον πνευματικό κόσμο της ορθοδοξίας κατά την εποχή του ευρωπαϊκού διαφωτισμού μεταξύ μιας ομάδας ιερωμένων, συνεχιστών της παράδοσης του Ησυχασμού, και των αντιπάλων τους, που προσπαθούσαν να εναρμονιστούν με τα νέα δεδομένα και να τα εισαγάγουν στην ελληνορθόδοξη πραγματικότητα. Πρόκειται για ένα ζήτημα αρκετά περίπλοκο, το οποίο έχει συγκεντρώσει το ενδιαφέρον θεολόγων αλλά και ιστορικών, ωστόσο ξεπερνάει το αντικείμενο της παρούσας ανακοίνωσης
ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
[16] Πάσχος (1995: 417-474).
[17] Το κείμενο περιέχεται στον κώδικα 5711 της Μονής Παντελεήμονος, σ. 704-705
[18] Αναλυτικές πληροφορίες για τους Κολλυβάδες και το κίνημά τους περιέχονται στα
Παπουλίδης (1991) και Τζώγας (1969: 120 κ.ε.)
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Παπουλίδης Κωνσταντίνος, Το κίνημα των Κολλυβάδων, Αθήνα: Αποστολική Διακονία της Εκκλησίας της Ελλάδος,
- Πάσχος Β. Παντελής, «Ισλάμ και νεομάρτυρες. Ο εκ Παραμυθίας νεομάρτυς Αναστάσιος και ο Ισμαηλίτης [Μουσά] Δανιήλ ο ομολογητής», Επιστημονική Επετηρίδα Θεολογικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών, τ. 50, 1995: 417-474.
- Τζώγας Χαρίλαος Σ., Η περί των μνημοσύνων Έρις εν Αγίω Όρει κατά τον ΙΗ΄ αι., διδακτορική διατριβή, Θεσσαλονίκη: Α.Π.Θ., Θεολογική Σχολή-Τμήμα Θεολογίας, 1969 (διαδικτυακή δημοσίευση: http://thesis.ekt.gr/thesisBookReader/id/23473#page/1/mode/2up).