Γράφει ο Ανδρέας Σταλίδης.
[Το άρθρο γράφτηκε με αφορμή το περιστατικό στις 10 Μαρτίου 2025, όπου ο βουλευτής της Νίκης κ. Νίκος Παπαδόπουλος προκάλεσε αναστάτωση στην Εθνική Πινακοθήκη με αφορμή τον πίνακα της εικόνας αυτής, και άλλους παρόμοιους]
Ο Émile Durkheim, ένας από τους θεμελιωτές της κοινωνιολογίας, στο έργο του The Elementary Forms of Religious Life (1912) υποστήριξε ότι η θρησκεία δεν είναι απλώς ένα σύστημα πεποιθήσεων για το υπερφυσικό, αλλά πρωτίστως ένας κοινωνικός θεσμός που εκφράζει και εδραιώνει τη συλλογική συνείδηση μιας κοινωνίας. Η περίφημη φράση του, «Ο Θεός είναι η πεμπτουσία της κοινωνίας» (God is Society, writ large), συμπυκνώνει αυτή την ιδέα: η έννοια του Θείου δεν είναι παρά μια αντανάκλαση της κοινωνίας που το δημιούργησε, αποδίδοντάς του τα χαρακτηριστικά που θεωρεί ύψιστης σημασίας.
Το Ιερό ως Συνεκτικός Ιστός της Κοινωνίας
Για τον Durkheim, κάθε κοινωνία διακρίνει μεταξύ του ιερού (sacred) και του κοσμικού (profane). Το ιερό δεν αφορά μόνο τις θεότητες και τα θρησκευτικά σύμβολα, αλλά κάθε τι που αποκτά υπερβατική σημασία για τη συλλογικότητα – από σημαίες και εθνικά μνημεία μέχρι κοινωνικές αξίες και θεσμούς. Ο ίδιος, αν και δηλωμένος άθεος, αναγνώριζε ότι οι ιερές αξίες αποτελούν τον θεμέλιο λίθο της κοινωνικής συνοχής. Η προσβολή αυτών των αξιών δεν είναι απλώς μια ατομική πράξη, αλλά μια ενέργεια που διαρρηγνύει τη συλλογική τάξη.
Η Βλασφημία ως Πρόκληση προς την Κοινωνία
Στη σύγχρονη εποχή, η βεβήλωση του ιερού – είτε πρόκειται για θρησκευτικά σύμβολα είτε για εθνικά και πολιτιστικά σημεία αναφοράς – παρουσιάζεται συχνά ως «ελευθερία της έκφρασης». Καλλιτέχνες και ακτιβιστές ισχυρίζονται ότι έχουν το δικαίωμα να προκαλούν, να αποδομούν και να αμφισβητούν κάθε τι που θεωρείται ιερό. Ωστόσο, αν δεχτούμε την ανάλυση του Durkheim, τέτοιες ενέργειες δεν είναι απλώς ατομικές πράξεις διαμαρτυρίας, αλλά πλήγματα στον ίδιο τον κοινωνικό ιστό. Η θρησκευτική πίστη, όπως και κάθε άλλη συλλογική πίστη (πατριωτισμός, ανθρώπινα δικαιώματα, δημοκρατία), δεν είναι απλώς μια ατομική υπόθεση – αποτελεί μέρος μιας ευρύτερης δομής που εξασφαλίζει την κοινωνική συνοχή.
Όταν η ελευθερία της έκφρασης μετατρέπεται σε μέσο για να βεβηλωθούν τα θεμέλια πάνω στα οποία μια κοινωνία έχει οικοδομηθεί, τότε προκύπτει το ερώτημα: μήπως αυτό δεν είναι τόσο μια πράξη ελευθερίας, αλλά μια πράξη κοινωνικής αποδόμησης; Ο Durkheim θα μας προειδοποιούσε ότι η κατάρρευση των ιερών δεν αφήνει πίσω της ελευθερία, αλλά χάος.