Γράφει ο Στυλιανός Καβάζης.
Η Οθωμανική Αυτοκρατορία, η οποία κυριάρχησε σε μεγάλα τμήματα της Νοτιοανατολικής Ευρώπης, της Μέσης Ανατολής και της Βόρειας Αφρικής από τον 14ο έως τις αρχές του 20ού αιώνα, έχει συχνά παρουσιαστεί ως μια δύναμη διοικητικής σταθερότητας. Ωστόσο, μια πιο ενδελεχής ιστορική ανάλυση δείχνει ότι αποτέλεσε βασικό παράγοντα πολιτισμικής, επιστημονικής και οικονομικής στασιμότητας — τόσο στα εδάφη που κατείχε όσο και ευρύτερα στον παγκόσμιο ιστορικό ορίζοντα. Σε αντιδιαστολή, η Βυζαντινή Αυτοκρατορία (330–1453 μ.Χ.) υπήρξε μία από τις βασικότερες κιβωτούς γνώσης, τεχνολογίας και πολιτισμού για ολόκληρη την Ευρώπη και την Ανατολή.
1. Η Στάση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας έναντι της Επιστήμης και της Τεχνολογίας
Η Οθωμανική Αυτοκρατορία δεν υπήρξε ποτέ εστία επιστημονικής προόδου συγκρίσιμη με την Αναγέννηση της Δυτικής Ευρώπης ή την προγενέστερη Βυζαντινή εποχή. Παρά τη γεωγραφική της θέση, που της επέτρεπε πρόσβαση σε πηγές γνώσης από την Ευρώπη, την Ασία και την Αφρική, η πνευματική δραστηριότητα που ευνοήθηκε ήταν αυστηρά θρησκευτική (ουλεμάδες) και εχθρική προς την καινοτομία.
Ο Γάλλος ιστορικός Fernand Braudel σημειώνει:
«Η Οθωμανική Αυτοκρατορία δεν διέθετε πανεπιστήμια με την έννοια της ευρωπαϊκής Αναγέννησης· η γνώση φυλακιζόταν στα στενά όρια της θεολογικής παράδοσης».
(Braudel, The Mediterranean and the Mediterranean World in the Age of Philip II, 1972).
Ενδεικτικό της στάσης της ήταν η καθυστερημένη αποδοχή της τυπογραφίας. Οι Οθωμανοί απαγόρευσαν τη χρήση της τυπογραφικής μηχανής για το μουσουλμανικό κοινό μέχρι τα μέσα του 18ου αιώνα, ενώ στην Ευρώπη η τυπογραφία είχε εδραιωθεί ήδη από τον 15ο αιώνα με πραγματική “επανάσταση” στη διάδοση της γνώσης. (Gutenberg, 1450).
2. Καταστολή των Τοπικών Πολιτισμών
Στα εδάφη που κατακτήθηκαν, όπως η Ελλάδα, η Βουλγαρία, η Σερβία και η Αρμενία, επιβλήθηκε ένα καθεστώς βίαιης φορολόγησης, εκτουρκισμού και εξισλαμισμού. Ο θεσμός του παιδομαζώματος (devshirme), καθώς και η καταστροφή ή μετατροπή χριστιανικών ναών (όπως η Αγία Σοφία) αποτελούν τεκμήρια πολιτισμικής καταστολής και προσπάθειας αποκοπής από την προηγούμενη πολιτισμική ταυτότητα.
Ο σπουδαίος και αγαπημένος μου βυζαντινολόγος Steven Runciman επισημαίνει:
«Η Οθωμανική κατάκτηση υπήρξε καταστροφή για τον ελληνικό πολιτισμό· μια περίοδος πολιτισμικής ύφεσης που διήρκεσε αιώνες».
(Runciman, The Fall of Constantinople 1453, 1965).
3. Οικονομική Στασιμότητα και Έλλειψη Αστικής Τάξης
Η Οθωμανική οικονομία βασίστηκε σε φεουδαρχικά πρότυπα και έλλειψη εμπορικής και αστικής ανάπτυξης. Η απουσία ανεξάρτητης αστικής τάξης —όπως εμφανίστηκε στη Δυτική Ευρώπη με την άνοδο των εμπορικών πόλεων— είχε ως αποτέλεσμα τη στασιμότητα στη βιοτεχνία και στο εμπόριο.
Ο Bernard Lewis, ειδικός στην ισλαμική ιστορία, γράφει:
«Ενώ η Ευρώπη άρχισε να κινείται προς τον καπιταλισμό και την επιστημονική μέθοδο, η Οθωμανική Αυτοκρατορία παρέμενε στάσιμη, δεμένη στο παρελθόν της».
(Lewis, The Muslim Discovery of Europe, 1982).
4. Η Αντιπαραβολή με τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία
Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία, με κέντρο την Κωνσταντινούπολη, υπήρξε επί σχεδόν 11 αιώνες φορέας ελληνικής παιδείας, ρωμαϊκής διοίκησης και χριστιανικού πολιτισμού. Στα πανεπιστήμια και τις σχολές της (όπως η Μαγναύρα) διασώθηκαν και μεταφράστηκαν αρχαία ελληνικά και ρωμαϊκά έργα, που αργότερα θα τροφοδοτούσαν την Αναγέννηση στη Δύση.
Ο Cyril Mango υπογραμμίζει:
«Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία υπήρξε η σημαντικότερη κιβωτός του αρχαίου πολιτισμού κατά τον Μεσαίωνα· χωρίς αυτήν, ο Αριστοτέλης και ο Πλάτων ίσως να είχαν χαθεί».
(Mango, Byzantium: The Empire of New Rome, 1980).
Σε τεχνολογία, διοίκηση και ιατρική, το Βυζάντιο προηγήθηκε. Η χρήση του υγρού πυρός, η οργανωμένη δημόσια υγεία, η αστική πολεοδομία (π.χ. υδραγωγεία, λουτρά, δρόμοι) και η υψηλή νομική παράδοση (π.χ. Εκλογή) αποδεικνύουν ένα επίπεδο που απείχε παρασάγγας από το οθωμανικό καθεστώς.
5. Επιπτώσεις στον Παγκόσμιο Πολιτισμό
Η κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης το 1453 από τους Οθωμανούς, αν και σήμανε την αρχή της σύγχρονης εποχής, αποτέλεσε πολιτισμική οπισθοδρόμηση για την Ανατολή. Η φυγή λογίων προς τη Δύση βοήθησε δημιουργώντας τα θεμέλια και δίνοντας την δημιουργική πνοή της Αναγέννησης, όμως οι ίδιες οι οθωμανικές περιοχές βυθίστηκαν σε σκοταδισμό.
Ακόμη και ο περί πολλού Edward Gibbon ο οποίος σε πολλές περιπτώσεις ήταν πολέμιος της βυζαντινής αυτοκρατορίας(είχε και αυτός τα κόμπλεξ του) αναφέρει:
«Η πτώση της Κωνσταντινούπολης από τον Μωάμεθ Β΄ δεν ήταν μόνο το τέλος του Βυζαντίου, αλλά και το τέλος κάθε προόδου στην Ανατολή για αιώνες»
(Gibbon, The History of the Decline and Fall of the Roman Empire, 1776)
Συμπερασματικά, κλείνοντας η Οθωμανική Αυτοκρατορία, παρά τη μακροβιότητά της, αποτέλεσε παράγοντα πολιτισμικής ανάσχεσης και κοινωνικής στασιμότητας. Σε αντιδιαστολή, το Βυζάντιο υπήρξε θεμέλιο της ευρωπαϊκής πολιτιστικής και επιστημονικής αναγέννησης. Οι συνέπειες της οθωμανικής κυριαρχίας εξακολουθούν να γίνονται αισθητές μέχρι σήμερα, ιδιαίτερα στα Βαλκάνια και στη Μέση Ανατολή, περιοχές που δυστυχώς παλεύουν ακόμα με τις πολιτισμικές και οικονομικές συνέπειες αυτής της εποχής.
Παράρτημα:
Μερικά από τα σημαντικότερα επιτεύγματα του Αυτοκρατορικού Ελληνισμού..
1. Υγρό Πυρ (Greek Fire)
Περιγραφή: Μυστικό εμπρηστικό όπλο που μπορούσε να καίει ακόμα και πάνω στο νερό.
Τεχνολογική σημασία: Πρωτοποριακή πολεμική τεχνολογία – θεωρείται πρόδρομος των φλογοβόλων.
Χρήση: Καθοριστικής σημασίας για την άμυνα της Κωνσταντινούπολης, ιδίως κατά των Αράβων.
Μυστικότητα: Η ακριβής σύνθεσή του χάθηκε και παραμένει άλυτο επιστημονικό μυστήριο ακόμη μέχρι σήμερα.
️ 2. Αρχιτεκτονική και Μηχανική – Αγία Σοφία
Καινοτομία: Η θολωτή δομή της Αγίας Σοφίας (537 μ.Χ.) ήταν θαύμα της μηχανικής. Ο συνδυασμός ρωμαϊκής μηχανικής και ελληνικής αρχιτεκτονικής δημιούργησε το πρώτο πραγματικά μεγάλο θόλο χωρίς εσωτερικά στηρίγματα σε τέτοια κλίμακα.
3. Διατήρηση και αντιγραφή αρχαίων ελληνικών επιστημονικών έργων
Επίδραση: Χάρη στους Βυζαντινούς λόγιους, πολλά έργα του Αριστοτέλη, Πτολεμαίου, Γαληνού, Ευκλείδη, Αρχιμήδη και άλλων διασώθηκαν.
Μετάδοση: Αυτή η γνώση μεταφέρθηκε αργότερα στη Δύση μέσω της Αναγέννησης, ιδίως μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης (1453).
⚙️ 4. Πολεμική Μηχανική και Οχυρωματική
Καινοτομίες: Οι Βυζαντινοί χρησιμοποίησαν προηγμένες πολιορκητικές μηχανές, βαλλίστρες, καταπέλτες και αναπτυγμένα οχυρωματικά συστήματα.
Θεοδοσιανά Τείχη: Τα τείχη της Κωνσταντινούπολης ήταν εξαιρετικά ανθεκτικά και θεωρούνται αριστούργημα στρατιωτικής αρχιτεκτονικής.
5. Ιατρική και Υγιεινή
Ιατρικά συγγράμματα: Ο Ορειβάσιος και ο Αέτιος Αμιδηνός συνέγραψαν ιατρικά εγχειρίδια που βασίζονταν στους Έλληνες, αλλά με προσθήκες και βελτιώσεις.
Νοσοκομεία: Οι Βυζαντινοί ανέπτυξαν ένα από τα πρώτα οργανωμένα νοσοκομειακά συστήματα με ιατρική εκπαίδευση, ειδικότητες και χειρουργεία.
6. Μαθηματικά και Αστρονομία
Μιχαήλ Ψελλός: Σημαντικός λόγιος του 11ου αιώνα που συνέγραψε για λογική, αριθμητική και αστρονομία.
Ιωάννης Φιλόπονος: Αν και έζησε στο πρώιμο Βυζάντιο, διατύπωσε θεωρίες για την κίνηση που προανήγγειλαν τις νεότερες φυσικές θεωρίες του Γαλιλαίου.
7. Διοικητική και Νομική Καινοτομία – Κωδικοποίηση του Δικαίου
Ιουστινιάνειος Κώδικας (Corpus Juris Civilis): Μνημειώδες νομικό έργο που επηρέασε τη δυτική νομική παράδοση.
Διοικητική τεχνογνωσία: Ανάπτυξη γραφειοκρατικού μηχανισμού και κρατικής υποδομής με μεγάλη διάρκεια ζωής.