Γράφει ο Στυλιανός Καβάζης.
«Δεν πιστεύω ότι οι σύγχρονοι Έλληνες είναι περισσότερο Έλληνες από τους Βυζαντινούς.»
~SIR STEVEN RUNCIMAN~
Αυτή η προκλητική δήλωση για κάποιους ενός από τους σπουδαιότερους βυζαντινολόγους του 20ου αιώνα σίγουρα δεν εννοεί ότι οι σύγχρονοι Έλληνες δεν είναι Έλληνες, αλλά τονίζει πως η ελληνική ταυτότητα στο Βυζάντιο όχι μόνο υπήρχε αλλά και διατηρούσε ισχυρά γνωρίσματα ελληνισμού ίσως ισχυρότερα ή πληρέστερα απ’ ό,τι στον σύγχρονο ελληνικό κόσμο. Στόχος του παρόντος δοκιμίου είναι η τεκμηρίωση αυτής της θέσης μέσα από σύγκριση ιστορικών δεδομένων, πηγών και πολιτισμικών εκδηλώσεων.
Ι. Γλώσσα
Βυζαντινοί:
Η ελληνική γλώσσα ήταν η επίσημη, διοικητική και εκκλησιαστική γλώσσα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας ήδη από τον 7ο αιώνα. Γνώριζαν Πλάτωνα, Αριστοτέλη, Ιπποκράτη, και έγραφαν σε λόγιο ελληνιστικό ύφος (π.χ. Ψελλός, Τζέτζης, Ευστάθιος Θεσσαλονίκης). Ο Μέγας Φώτιος είχε καταγράψει εκατοντάδες αρχαία έργα και η Παιδεία στηριζόταν σε κλασικά πρότυπα.
Σύγχρονοι Έλληνες:
Η γλώσσα τους βασίζεται στα ίδια θεμέλια, όμως οι περισσότεροι δεν έχουν πρόσβαση στην αρχαία γραμματεία πέρα από σχολικές περιλήψεις. Η λόγια χρήση, όπως υπήρχε στον βυζαντινό κόσμο, έχει σχεδόν εκλείψει. Η καθημερινή σχέση με την ελληνική παιδεία είναι πια κυρίως ιδεολογική, όχι λειτουργική.
Συμπερασματικά οι Βυζαντινοί χρησιμοποιούσαν την ελληνική γλώσσα πιο ουσιαστικά, όχι απλώς ως πολιτισμικό σύμβολο αλλά ως εργαλείο φιλοσοφίας, παιδείας και θεολογίας.
ΙΙ. Πολιτισμική ταυτότητα και αυτοπροσδιορισμός
Βυζαντινοί:
Από τον 12ο αιώνα και εξής, αναπτύσσεται έντονα ο εθνικός λόγος ο όρος «Έλληνες» επιστρέφει στη δημόσια χρήση με θετικό πρόσημο (ιδίως επί Παλαιολόγων). Ο Πλήθων Γεμιστός γράφει περί “Ελλήνων πατρίδος” και διδάσκει πλατωνική φιλοσοφία. Αν και χριστιανοί, οι Βυζαντινοί δεν απαρνήθηκαν ποτέ το ελληνικό τους παρελθόν.
Σύγχρονοι Έλληνες:
Η ελληνική εθνική ταυτότητα συγκροτείται κυρίως μετά το 1830 με βάση την κλασική αρχαιότητα. Το Βυζάντιο, για έναν αιώνα και πλέον, είχε περιθωριοποιηθεί ως «σκοτεινός μεσαίωνας». Μόλις πρόσφατα επανεντάχθηκε στη δημόσια συνείδηση ως οργανικό μέρος του ελληνισμού και πάλι συχνά με σύγχυση ή μυθοποίηση.
Συμπερασματικά, οι Βυζαντινοί είχαν αίσθηση εθνικής συνέχειας ενσωματωμένη στη γλώσσα, στην πίστη και στην καθημερινότητά τους, ενώ οι νεότεροι Έλληνες ανασυνθέτουν την ταυτότητά τους με τεχνητό τρόπο, στηριζόμενοι σε ιδεολογικές αφηγήσεις του 19ου αιώνα.
ΙΙΙ. Παιδεία, γνώση και πνευματική λειτουργία
Βυζαντινοί:
Το Βυζάντιο είχε ένα από τα πιο συνεκτικά εκπαιδευτικά συστήματα του μεσαιωνικού κόσμου σε μοναστήρια, σχολές και ανώτατες σχολές (όπως το Πανδιδακτήριον Κωνσταντινουπόλεως), οι νέοι διδάσκονταν ρητορική, φιλοσοφία, ιατρική και θεολογία. Οι λογογράφοι δεν ήταν απομονωμένοι λόγιοι, αλλά συχνά συμμετείχαν και στην πολιτική ζωή.
Σύγχρονοι Έλληνες:
Η σύγχρονη παιδεία εξαρτάται κυρίως από το κράτος και είναι περισσότερο τεχνοκρατική. Η μελέτη της αρχαίας γραμματείας είναι αποσπασματική και συχνά υποβαθμισμένη έως και ανύπαρκτη σε πολλές περιπτώσεις. Η φιλοσοφία και η θεολογία έχουν περιοριστεί σε ακαδημαϊκές ή εσωτερικές κοινότητες.
Συμπερασματικά, η βυζαντινή παιδεία διαπερνούσε την κοινωνία και ενίσχυε την ελληνική ταυτότητα σε κάθε επίπεδο ενώ η σύγχρονη παιδεία την επικαλείται κυρίως ως παράδοση χωρίς άμεση πρακτική σύνδεση.
IV. Η σχέση με την Ορθοδοξία
Βυζαντινοί:
Η Ορθοδοξία δεν ήταν απλώς θρησκεία, αλλά τρόπος ζωής, κοσμοθεωρία και πολιτική δομή. Ο Βυζαντινός πολίτης πίστευε ότι ήταν μέλος ενός θεόθεν καθορισμένου πολιτισμικού συνόλου. Οι δογματικές διαμάχες συχνά αφορούσαν και την ταυτότητα.
Σύγχρονοι Έλληνες:
Παρότι πάνω από το 90% δηλώνει ορθόδοξο, η θρησκευτικότητα είναι ενίοτε εθιμική ή εθνική. Η πίστη δεν διαμορφώνει εξίσου βαθιά το κοινωνικό ή πολιτικό γίγνεσθαι. Η Εκκλησία έχει ρόλο κυρίως συμβολικό για να μην πω σε πολλές περιπτώσεις τυπικό, παρά δημιουργικό και ουσιαστικό.
Συμπερασματικά, η ορθόδοξη πίστη στο Βυζάντιο ήταν αλληλένδετη με την ελληνική πολιτισμική ταυτότητα κάτι που έχει φθαρεί ή απονευρωθεί στις μέρες μας.
Καταλήγοντας εκεί που ξεκινήσαμε, ο σπουδαίος Σκωτσέζος βυζαντινόλογος είχε απόλυτο δίκιο. Οι Βυζαντινοί δεν ήταν ένας μεσαιωνικός λαός με «ξεχασμένο» ελληνικό παρελθόν, αλλά ενεργοί φορείς της ελληνικής συνέχειας, τόσο πολιτισμικά όσο και πνευματικά. Αντίθετα, οι σύγχρονοι Έλληνες, αν και αναγνωρίζονται ως απόγονοι αυτού του κόσμου, συνδέονται περισσότερο μέσω εθνικού μύθου και λιγότερο μέσω λειτουργικής πολιτισμικής ταυτότητας.
Η ελληνικότητα δεν μετριέται μόνο με τη βιολογική καταγωγή, αλλά και με την ενεργή συμμετοχή σε έναν πολιτισμό, σε μια παιδεία και σε μια πνευματική παράδοση. Και σε αυτό το επίπεδο, οι Βυζαντινοί ίσως να ήταν «περισσότερο Έλληνες».