ΜΕ ΤΟ ΤΟΥΦΕΚΙ ΚΑΙ ΤΗ ΛΥΡΑ
του Μανώλη Εγγλέζου-Δεληγιαννάκη
www.metotoufekikaitilyra.wordpress.com
ΚΑΙ ΝΑ ΤΟ ΜΠΕΨΟΥ ΣΤΟ ΣΚΟΛΕΙΟ
Αποβαπτίστη το παιδί κι’ έγινε Χρισθιανάκι,
να το χαρού οι γονέοι του και να το μεγαλώσου
και να το μπέψου στο σκολειό, γράμματα για να μάθει
να το χαρεί και ο νονός και να το στεφανώσει,
να του βαφτίσει και παιδί
Στο Τραγούδι της βάφτισης, η παρέα του σάντολου λέει συχνά το παραπάνω τραγούδι. Εδώ θα εστιάσομε σε ένα σημείο του, από το οποίο μπορούμε να βγάλουμε χρήσιμα συμπεράσματα για τη νοοτροπία των παλιών μας καθώς και διδαχές για μας σήμερο.
Η ευχή στους γονείς είναι να το χαρούν και να το μεγαλώσουν· η προτροπή είναι «να το μπέψου στο σκολειό, γράμματα για να μάθει».
Προκαλεί δέος η προτροπή τούτη, ιδίως αν αναλογιστούμε υπό ποιες περιστάσεις λέγεται. Δεν είμαστε σε ένα αστικό περιβάλλον με λυμένα τα βασικά προβλήματα της ζωής. Το Τραγούδι λέγεται σε αγροτοποιμενικό περιβάλλον και υπό συνθήκες ξένης κατοχής που χτυπούσε τους υπόδουλους στην ταυτότητά τους, την οποία εκπροσωπούσε η ορθοδοξία. Μέσω αυτής εισαγόταν κάποιος στο γένος των Ρωμιών, στην Κοινότητα. Κι αφού ολοκληρωνόταν αυτό, με τη βάφτιση, το επόμενο ήταν η παιδεία.
Εδώ φαίνεται η ιεραρχία που δίδει ο άνθρωπος της Μαδάρας στις ανάγκες της ζωής. Σε ένα περιβάλλον διαρκούς εξέγερσης, όπου η αντίσταση στο δυνάστη ήταν τρόπος ζωής, ο λαός μας επιλέγει τη μόρφωση όταν καλείται να διαλέξει μιαν αξία μόνο στο στενό πλαίσιο του δεκαπεντασύλλαβου. Δεν υποστέλλει την ανδρεία, την εργατικότητα, την αλληλεγγύη. Θεωρεί την παιδεία σα βάση για όλα αυτά, βλέπει πως η γνώση ανοίγει ορίζοντες, κι αυτούς τους χρειάζεται η πατρίδα.
Έτσι, αντίθετα με κάποια στερεότυπα που πιθανόν να έχουν διαμορφώσει ορισμένοι, ο μπαρουτοκαπνισμένος αγωνιστής της Μαδάρας αναγνωρίζει την αξία της παιδείας και τη θέλει για τη νεολαία, γι’ αυτούς που έρχονται να συνεχίσουν. Σιγά σιγά, μέσα από στερήσεις, θα προσπαθήσει στην αρχή να μάθει να διαβάζει, με τη βοήθεια του παπά του χωριού, μέσα από την ανάγνωση των Ευαγγελίων. Ο ρόλος του Κρυφού Σχολειού στο να μάθουν τα στοιχειώδη τα παιδιά των υπόδουλων είναι εμφανής και στους στίχους ενός ακόμα Τραγουδιού: «και είχε μέσα δάσκαλο, δάσκαλο διδάσκαλο, παπά Σαντορινιώτη…».
Η παιδεία είναι αλληλένδετη με τις υπόλοιπες δραστηριότητες του ανθρώπου της Μαδάρας. Κι όσο ευοδώνεται ο αγώνας του, όσο οι υπόδουλοι αναπνέουν και πιο ελεύθερα, ο στόχος της μόρφωσης μπαίνει όλο και πιο ψηλά. Γιατί με τη γνώση μπορεί να υπηρετήσει καλύτερα τους σκοπούς της Κοινότητας, τον αγώνα για ελευθερία. Δεν είναι η μόρφωση ο τρόπος να αποκοπεί από το περιβάλλον του, αλλά να συμβάλει στην πρόοδό του, παραμένοντας πεισματικά κομμάτι του.
Τα παραδείγματα πολλά. Ο Ιωάννης Βλάχος, που λόγω της μόρφωσής του ακουγόταν Δασκαλογιάννης, δεν έφυγε από τα Σφακιά για να διευθύνει τις ναυτιλιακές του δραστηριότητες από τη Οδησσό. Έμεινε στην Ανώπολη, όπου προετοίμασε και ηγήθηκε της πρώτης επανάστασης κατά των Τούρκων.
Μέσα στο διαρκώς εξεγερσιακό περιβάλλον του 19ου αιώνα, οι Κρητικοί φρόντιζαν και για τη στοιχειώδη παιδεία, όπως την κήρυττε κι ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός. Κι όταν την κατακτούσαν συνέχιζαν και πιο πάνω, πάντα εντάσσοντας τη γνώση στους σκοπούς τους.
Ο Μακεδονομάχος Καραβίτης θα περιγράψει στα απομνημονεύματά του πως μπορεί να μην τον ενδιέφεραν τα άλλα μαθήματα, αλλά ήταν μελετηρός στη Γεωγραφία, γιατί εκεί έβλεπε στο χάρτη τους στόχους απελευθέρωσης του έθνους, για τους οποίους ο ίδιος θα αγωνιζόταν. Ο καπετάν Μάρκος Δεληγιαννάκης, μακεδονομάχος και ηπειρομάχος, θα εκφωνήσει τον επικήδειο του Ασηγωνιώτη καπετάνιου Πετρονικόλα σε άπταιστη καθαρεύουσα, ενώ πολλά παραδείγματα ακόμα δείχνουν τη θέση την οποία επιφύλασσαν στην παιδεία οι αγωνιστές της ελευθερίας.
Ενάμιση αιώνα μετά το Δασκαλογιάννη, ο δικηγόρος Ελευθέριος Βενιζέλος θα βρίσκεται στην επαναστατική πρωτοπορία των αγώνων για την Ένωση κι αργότερα στο τιμόνι της Ελλάδας των πέντε θαλασσών και των δύο ηπείρων, συνδυάζοντας την επιχειρησιακή ικανότητα στο πεδίο με τη θεωρητική γνώση και τη διπλωματία.
Το παράδειγμα των παλιών μας σήμερα έχει ξεφτίσει. Η Κοινότητα, το χωριό, θεωρείται μια υποδεέστερη κατάσταση από την οποία μπορεί να ξεφύγει κάποιος μέσα από τη μόρφωση. Εδώ και χρόνια, η παιδεία έχει αποσυνδεθεί από τη συλλογική προσπάθεια, και περιορίζεται στο να αναβαθμίζει σε ατομικό επίπεδο τη ζωή του μορφωμένου. Σε μιαν εποχή που οι ταυτότητες υποχωρούν και το ατομικό υπερισχύει, η παιδεία δεν είναι πια μέσο εξύψωσης της ομάδας, της παρέας, της Κοινότητας· είναι πια μέσο προβολής του Εγώ, του ναρκισσιστικού ξεπεράσματος του Άλλου και όχι της κοινής ανόδου. Κι αυτό συμβαίνει γιατί η Κοινότητα χάνεται, οι παράλληλες ανταγωνιστικές ατομικότητες την έχουν αντικαταστήσει.
Κι εδώ χρωστούμε να κοιτάξομε πίσω, να ξαναβαφτιστούμε στις αξίες Εκείνων, που γνώριζαν και ποιοι είναι και πού ανήκουν, και όλες τους οι προσπάθειες συνέτειναν στο να μπορέσουν, μέσα από ένα πολλαπλό αγώνα, στο χωράφι, στο χειμαδιό, στον πόλεμο, στο σχολειό, να κρατήσουν την ταυτότητά τους, να κατακτήσουν την ελευθερία τους, να προοδεύσουν όλοι μαζί, στηρίζοντας ο ένας τον άλλο. Να αναλογιστούμε πως και σήμερα αντιμετωπίζομε πολλές προκλήσεις, που απειλούν την ύπαρξή μας την ίδια, και πως για να τις ξεπεράσομε χρειαζόμαστε ένα όραμα, που δίνει ο αγώνας για την αντιστροφή της παρακμής στην οποία βρισκόμαστε, και γνώση της κατάστασης για να γνωρίζομε τί πρέπει να διορθώσομε και πώς…